Paradoks francuski i eskimoski w chorobach sercowo-naczyniowych – czy naukowcy znają odpowiedź
Chorobom układu krwionośnego łatwej zapobiec niż je leczyć, dlatego naukowcy od lat starają się określić najistotniejsze aspekty diety profilaktycznej. Dziś wiadomo, że podstawą prewencji chorób serca i naczyń krwionośnych są regularne badania, aktywny tryb życia, a przede wszystkim prawidłowe nawyki żywieniowe. Jednak w dietetyce nie wszystko jest czarno-białe i istnieją pewne paradoksy, które nawet badaczom trudno jest wyjaśnić. Jaką przewagę ma dieta Francuzów nad dietami reszty świata? I co ma do tego dieta Inuitów?
SPIS TREŚCI:
1. Choroby sercowo-naczyniowe (CVD)
2. Czym jest paradoks francuski?
3. Wpływ alkoholu na ryzyko CVD
4. Resweratrol – badania
5. Inne potencjalne wyjaśnienia paradoksu francuskiego
6. Paradoks eskimoski
7. Aktualny stan wiedzy na temat dietoprofilaktyki CVD
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Choroby sercowo-naczyniowe (CVD)
Choroby sercowo-naczyniowe (CVD) to szeroki termin używany do identyfikacji różnych schorzeń, takich jak zawał mięśnia sercowego, choroba niedokrwienna serca czy udar. Podłożem ich rozwoju jest miażdżyca, czyli przewlekła choroba zapalna tętnic, powodująca zwężenie lub zamknięcie światła naczyń krwionośnych poprzez obecność w nich blaszek miażdżycowych.
Ogranicza przez to przepływ krwi w naczyniach w różnych lokalizacjach, np. naczyniach wieńcowych lub szyjnych. Blaszki miażdżycowe zbudowane są głównie z cholesterolu oraz komórek o charakterze zapalnym. W wyniku dużego nagromadzenia składników, m.in. lipidów, może dojść do pęknięcia blaszki i całkowitego zamknięcia światła naczynia. To natomiast może skończyć się niedokrwieniem i martwicą, a w efekcie zawałem serca (L.A. Richardson i wsp. 2022).
Śmiertelność spowodowana chorobami sercowo-naczyniowymi od wielu lat zajmuje pierwsze miejsca w statystykach na całym świecie, a zachorowalność na nie stale rośnie. Przyczyniają się do tego starzenie się społeczeństwa, coraz większe spożywanie żywności wysokoprzetworzonej o dużej zawartości cukrów prostych i nasyconych kwasów tłuszczowych oraz siedzący tryb życia (L.A. Richardson i wsp. 2022).
Najlepiej skupić się na zapobieganiu CVD, dlatego najistotniejsze jest postępowanie profilaktyczne. Opiera się ono na przeprowadzaniu regularnych badań, zmianie stylu życia, a przede wszystkim modyfikacji nawyków żywieniowych. Z tego też powodu badacze z całego świata od lat starają się określić, jakie składniki diety mogą skutecznie zmniejszać zachorowalność na choroby sercowo-naczyniowe.
2. Czym jest paradoks francuski?
Pod koniec XX w. naukowcy zauważyli, że mimo wysokiego spożycia tłuszczów zwierzęcych zachorowalność na chorobę niedokrwienną serca i śmiertelność z jej powodu we Francji były stosunkowo niewielkie. W porównaniu z populacją Wielkiej Brytanii i USA ryzyko u Francuzów było niższe o ok. 40%. Nielogiczność tej obserwacji polegała na tym, że wszystkie czynniki ryzyka choroby wieńcowej, takie jak średnie spożycie tłuszczów nasyconych pochodzenia zwierzęcego, średnie stężenie cholesterolu całkowitego we krwi, średnie ciśnienie skurczowe krwi oraz odsetek populacji palącej wyroby tytoniowe, zarówno u Francuzów, jak i Brytyjczyków czy Amerykanów były zbliżone. To odkrycie zostało trafnie nazwane francuskim paradoksem. W świecie dietetyki french paradox zrobił duże zamieszanie, dlatego po ogłoszeniu zjawiska wielu naukowców zaczęło szukać jego przyczyn, skupiając się głównie na tym, z czego Francja słynie, czyli z produkcji i wysokiego spożycia wina. Według badań epidemiologicznych w krajach, w którym zauważa się wysokie spożycie czerwonego wina (również np. Hiszpania czy Włochy), wykazuje się niską częstość występowania chorób układu krążenia (M.T. Gawlik 2021).
3. Wpływ alkoholu na ryzyko CVD
Wstępne hipotezy próbujące wyjaśnić tę nietypową zależność opierały się wyłącznie na zawartym w winie alkoholu etylowym. Pierwszą z nich był wpływ umiarkowanych ilości alkoholu na podwyższenie stężenia cholesterolu frakcji HDL (lipoproteina wysokiej gęstości, tzw. „dobry” cholesterol), co miało zapobiegać postępowi procesu miażdżycowego w naczyniach wieńcowych. Druga teoria dotyczyła hamowania agregacji, czyli aktywności płytek krwi, na co małe dawki alkoholu rzeczywiście mogą mieć korzystny wpływ. Oprócz tego badacze założyli, że wino gronowe jest częściej niż inne mocne trunki spożywane przy posiłku, w umiarkowanej ilości, dzięki czemu alkohol jest wolniej wchłaniany do krwiobiegu. Może się to przekładać na dłuższe działanie kardioprotekcyjne po posiłku, kiedy wzrost poziomu lipidów we krwi najbardziej sprzyja inicjacji procesów miażdżycowych (M.T. Gawlik 2021).
Metaanalizy udowodniły, że wpływ etanolu jest skorelowany z dawką i częstością spożycia. Umiarkowane i regularne przyjmowanie alkoholu etylowego w ilościach 10–40 g na dobę mogą powodować spadek prawdopodobieństwa chorób sercowo-naczyniowych w stosunku do osób niepijących wcale, natomiast nadużywanie alkoholu zwiększa ryzyko i przyśpiesza negatywne skutki wystąpienia choroby. Należy zaznaczyć, że korzystne działanie alkoholu nie dotyczy wszystkich schorzeń. Nadużywanie etanolu ma niezaprzeczalnie zły wpływ na zdrowie człowieka – m.in. z powodu zwiększania ryzyka chorób układu pokarmowego czy nowotworów. Alkohol jest toksyczny dla wątroby i układu nerwowego. Brak umiaru w piciu ma negatywne skutki psychologiczne i społeczne oraz może prowadzić do uzależnienia, niepełnosprawności, a nawet śmierci (M. Wiciński i wsp. 2015).
Trudno znaleźć złoty środek uwzględniający alkohol jako czynnik potencjalnie prozdrowotny w diecie. Niniejszy artykuł nie ma na celu zachęcania osób niespożywających alkoholu nawet do umiarkowanego jego spożycia. Warto jednak znać jego potencjalne korzyści i zagrożenia dla zdrowia. Badania sugerują, że osoby, które regularnie spożywają alkohol, prowadzą równolegle zdrowszy tryb życia oraz mają wyższy status ekonomiczny i społeczny niż abstynenci oraz osoby nadużywające alkoholu, co może dodatkowo uzasadniać rzadszą zapadalność na choroby serca. Istotne jest jednak kontynuowanie badań dotyczących wpływu alkoholu na poszczególne jednostki chorobowe (M. Wiciński i wsp. 2015).
4. Resweratrol – badania
W głębszych analizach naukowcy skupili się na winie holistycznie, uwzględniając jego niealkoholową frakcję, którą stanowi wiele naturalnych związków, takich jak fungicydy, taniny, antocyjany oraz flawonoidy, np. resweratrol i kwercetyna. Spośród alkoholi najwyższy ich poziom zawiera właśnie wino czerwone (M. Pieszka i wsp. 2016).
Nie bez powodu najbardziej znanym z właściwości prozdrowotnych jest resweratrol. Badacze uważają, że to najprawdopodobniej on jest odpowiedzialny za paradoks francuski (M. Pieszka i wsp. 2016). Resweratrol to związek, który naturalnie występuje w winoroślach i pełni rolę „obrońcy rośliny”. Uszkodzone mechanicznie, przez światło UV lub zaatakowane chorobą owoce winorośli wytwarzają związek mający za zadanie chronić je przed niebezpieczeństwem. Produkcja wina powoduje ekstrahowanie ze skórek winogron resweratrolu i innych polifenoli. Co ciekawe, resweratrol nie znajduje się tylko w ciemnych winogronach, innymi jego źródłami mogą być morwa, borówki, żurawina, orzechy ziemne oraz różne rodzaje kwiatów i liści, np. eukaliptus, świerk, sosna zwyczajna czy rabarbar. Istnieją naukowe dowody na to, że resweratrol może mieć pozytywny wpływ na wydłużanie życia poprzez indukcję genów długowieczności (powszechnie znanych jako sirtuiny). Oprócz tego omawiany związek chemiczny posiada wiele innych prozdrowotnych właściwości – działa przeciwzapalne i antyoksydacyjne, poprawia wrażliwość na insulinę, zmniejsza stłuszczenie wątroby, a nawet może zapobiegać chorobom neurodegeneracyjnym. W kontekście chorób układu krążenia resweratrol w odpowiednich stężeniach chroni organizm m.in. przed miażdżycą naczyń krwionośnych (M. Pieszka i wsp. 2016).
5. Inne potencjalne wyjaśnienia paradoksu francuskiego
Mimo imponujących efektów działania polifenoli znajdujących się w winie przeprowadzone badania i metaanalizy nie rozstrzygnęły jednoznacznie, czy kardioprotekcyjne efekty można przypisać wyłącznie alkoholowi czy również niealkoholowym składnikom wina lub ich działaniu synergicznemu. Dlatego poza wpływem wina naukowcy postanowili przyjrzeć się dokładniej innym składnikom typowej francuskiej diety, aby wyjaśnić paradoks.
Jeszcze bardziej zaskakującym elementem układanki mogą być produkty mleczne, szczególnie sery. Badacze udowodnili, że ówcześnie negatywnie postrzegane nasycone kwasy tłuszczowe w pełnotłustym nabiale mogą mieć zaskakujące korzyści dla zdrowia układu krwionośnego. Sery dojrzewające (np. roquefort z przerostem niebieskiej pleśni) dzięki wtórnym metabolitom wytwarzanym przez grzyby mogą mieć dodatkowe właściwości hamowania syntezy cholesterolu (I.M. Petyaev i wsp. 2012).
Kolejną podejrzaną o paradoks francuski dietą, która ma solidne podstawy naukowe w zmniejszaniu zachorowalności na choroby układu krążenia, jest dieta śródziemnomorska. Główne cechy dietetyczne tego popularnego modelu żywienia obejmują zawartość błonnika, długołańcuchowych kwasów tłuszczowych omega-3 z ryb i orzechów, polifenoli z owoców, warzyw i wina oraz probiotyków z jogurtów i niektórych produktów mlecznych. Niemniej jednak Francja nie jest krajem południowośródziemnomorskim, a zwyczaje żywieniowe jej ludności nie są w pełni zgodne z głównymi cechami tradycyjnej diety śródziemnomorskiej nawet w południowych regionach kraju (L.A. Richardson i wsp. 2022; E. Fragopoulou, S. Antonopoulou 2020).
Choć wiele teorii mających na celu wyjaśnienie paradoksu francuskiego zostało już zaproponowanych, to jednak nie można wykluczyć innych, wciąż niezidentyfikowanych cech typowej francuskiej diety. Do tej pory żadna z istniejących teorii nie zdołała w pełni wyjaśnić francuskiego paradoksu, który pozostaje przedmiotem debaty naukowców i lekarzy.
6. Paradoks eskimoski
W temacie dietetycznych zagadek warto wspomnieć również o paradoksie eskimoskim. W latach 80. XX w. zauważono, że Inuici cechują się dużo niższą częstością występowania choroby wieńcowej w porównaniu z Duńczykami. Było to dość zaskakujące odkrycie, ponieważ dieta populacji Grenlandii jest bogata w tłuszcz zwierzęcy (głównie fok, wielorybów i tłustych ryb morskich). Brakuje w niej natomiast owoców i warzyw oraz innych ważnych składników odżywczych. Innymi słowy jest to dieta, która narusza wszystkie zasady racjonalnego odżywiania dla zdrowego serca. Naukowcom udało się jednak uzyskać bardzo prawdopodobne wyjaśnienie. Głównym wnioskiem z wielu badań było wysokie spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, głównie kwasu eikozapentaenowego (EPA) i kwasu dokozaheksaenowego (DHA). Stosunek kwasów tłuszczowych omega-3 do omega-6 był zatem znacznie wyższy wśród Inuitów niż Duńczyków (M. Kołodziejczyk i wsp. 2021).
Obecnie wiemy, że wielonienasycone kwasy tłuszczowe:
– wywierają pozytywny wpływ na budowę i funkcjonowanie błon komórkowych,
– znacznie redukują stany zapalne,
– obniżają ciśnienie tętnicze krwi,
– wykazują działanie przeciwzakrzepowe poprzez zmniejszanie aktywności płytek krwi,
– wpływają na prawidłową kurczliwość mięśnia sercowego,
– korzystnie działają na profil lipidowy dzięki zmniejszaniu stężenia triglicerydów (M. Kołodziejczyk i wsp. 2021).
7. Aktualny stan wiedzy na temat dietoprofilaktyki CVD
Uzasadnione są dalsze badania w celu ustalenia, które poszczególne składniki żywności lub ich kombinacje mają korzystny wpływ na zdrowie układu sercowo-naczyniowego. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy najlepiej udokumentowanym pozytywnym wpływem na serce i zdrowie charakteryzuje się dieta DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension). Ten model żywienia skupia się na profilaktyce nadciśnienia i ma wiele cech wspólnych z modelem śródziemnomorskim. Dieta DASH kładzie nacisk na spożywanie produktów pełnoziarnistych, warzyw i owoców, niskotłuszczowego nabiału, chudego mięsa, ryb, drobiu, orzechów, nasion i roślin strączkowych oraz zaleca rzadkie stosowanie tłuszczów i olejów przy jednoczesnym ograniczeniu spożycia wysokoenergetycznych cukrów i przetworzonej żywności.
Każdy przypadek jest jednak inny i wymaga indywidualnej diety, dlatego warto udać się do dietetyka, który wskaże najlepsze rozwiązanie żywieniowe w zależności od jednostki chorobowej lub istniejącego ryzyka.
Bibliografia
Fragopoulou E., Antonopoulou S., The French paradox three decades later: Role of inflammation and thrombosis, „Clinica Chimica Acta” 2020, 510, 160–169.
Gawlik M.T., Francuski paradoks (1992–2022) – trzy dekady badań nad kardioprotekcyjnymi właściwościami wina gronowego, „Bromatologia i Chemia Toksykologiczna” 2021, 54(3), 229–249.
Kołodziejczyk M., Bułdak Ł., Okopień B., Wielonienasycone kwasy tłuszczowe w redukcji ryzyka sercowo-naczyniowego, „Pediatria i Medycyna Rodzinna” 2021, 17(1), 27–35.
Petyaev I.M., Bashmakov Y.K., Could cheese be the missing piece in the French paradox puzzle?, „Medical Hypotheses” 2012, 79(6), 746–749.
Pieszka M. et al., Rola resweratrolu w regulacji metabolizmu komórkowego, „Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej” 2016, 70, 117–123.
Richardson L.A., Izuora K., Basu A., Mediterranean Diet and Its Association with Cardiovascular Disease Risk Factors: A Scoping Review, „International Journal of Environmental Research and Public Health” 2022, 19(19), 12762.
Wiciński M. et al., Wpływ alkoholu na wybrane jednostki chorobowe. Wino czerwone – fakty i mity. Przegląd badań klinicznych (według EBM), Współczesne kierunki działań prozdrowotnych, pod red. Wolskiej-Adamczyk A., Warszawa 2015, 159–168.
