Kontrowersje wokół uzależnienia od jedzenia
Uzależnienie od jedzenia nie jest oficjalnie uznawane przez American Psychiatric Association (APA) za zaburzenie, nie widnieje w klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM. Niemniej to zagadnienie budzi od dwóch dekad szczególne zainteresowanie badaczy. Czy jedzenie może uzależniać? Jakie są podobieństwa i różnice między nałogowym jedzeniem a stosowaniem substancji uzależniających?
SPIS TREŚCI:
1. Uzależnienie od substancji – charakterystyka
2. The Yale Food Addiction Scale
3. Uzależnienie od substancji a uzależnienie od jedzenia
4. Produkty o potencjale uzależniającym
5. Jak poradzić sobie z uzależnieniem od jedzenia
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Uzależnienie od substancji – charakterystyka
Uzależnienie od substancji w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM) jest ogólnie definiowane jako zaburzenie manifestowane kompulsywnym zażywaniem substancji pomimo negatywnych konsekwencji takiego działania.
Kryteria uzależnienia od substancji zawarte w DSM to:
– zaburzona kontrola (przyjmowanie substancji w większej ilości i przez dłuższy czas, niż było to zaplanowane, nieudane próby zmniejszenia ilości zażywanej substancji, poświęcanie dużej ilości czasu na dążenie do zaspokojenia pragnienia, używanie substancji i dochodzenie do siebie po jej zażyciu);
– pogorszenie jakości życia społecznego;
– podejmowanie zachowań ryzykownych;
– kryteria farmakologiczne (potrzeba zwiększenia dawki substancji w celu uzyskania pożądanego efektu, występowanie negatywnych symptomów psychologicznych i fizycznych, kiedy substancja nie jest zażywana regularnie i w zwyczajowej dawce).
Choć American Psychiatric Association formalnie nie uznaje terminu uzależnienie od jedzenia, na potrzeby tego artykułu ten termin będzie jednak stosowany. Jedzenie kompulsywne nie jest tym samym, co uzależnienie od jedzenia. W badaniu C.G. Long, J.E. Blundella i G. Finalysona wśród osób ze zdiagnozowanym problemem kompulsywnego jedzenia symptomy wskazujące na uzależnienie od jedzenia występowały u 56,8%.
Coraz więcej prac poświęconych jest cechom wspólnym uzależnień od substancji określonych w DSM i nadmiernemu jedzeniu. Uzależnienie od jedzenia charakteryzują utrata kontroli i częsta nadkonsumpcja, powtarzające się próby zredukowania ilości jedzenia lub zaprzestania spożywania konkretnych produktów, kontynuowanie jedzenia mimo problemów fizycznych i psychicznych.
W DSM-5 pojawiła się nowa podkategoria diagnostyczna dotycząca nałogów i zaburzeń używania substancji – zaburzenia niezwiązane z substancjami (non-substance-related disorders). Nadmierne jedzenie nie zostało włączone do tej kategorii ze względu na brak wystarczających dowodów naukowych pozwalających na uznanie tego zaburzenia za uzależnianie, jednak dyskusja nad uzależniającym potencjałem żywności wciąż trwa. Nie jest jeszcze jasne, na jakiej podstawie uzależnienie od jedzenia miałoby być diagnozowane, ale jednym z najlepszych obecnie narzędzi może być The Yale Food Addiction Scale (YFAS)
2. The Yale Food Addiction Scale
Kwestionariusz Yale Food Addiction Scale składa się z 25 punktów. Odpowiedzi należy formułować w 4-stopniowej skali (0–4, 0 oznacza nigdy, a 4 oznacza 4 lub więcej razy w tygodniu lub codziennie) lub odpowiedzieć „tak/nie” w zależności od sformułowanej tezy. Kwestionariusz dotyczy przede wszystkim odczuć, które towarzyszą jedzeniu, kontroli nad spożywaniem konkretnych produktów/posiłków, objawów, które pojawiają się po zredukowaniu ilości lub zaprzestaniu jedzenia określonych produktów, chęci zaprzestania ich jedzenia.
Przykładowe stwierdzenia, do których należy odnieść się w kwestionariuszu, to:
– zauważam u siebie, że kiedy zaczynam jeść określony produkt, zwykle ostatecznie zjadam więcej, niż zamierzałem(-am);
– zdarza się, że kontynuuję jedzenie określonych produktów pomimo zaspokojeniu uczucia głodu;
– zauważam większą ochotę na zjedzenie określonych produktów po ich odstawieniu;
– jedzenie wiąże się u mnie z problemami natury psychicznej, jak depresja, lęk, poczucie winy, wstręt do siebie;
– zaobserwowałem(-am), że spożywanie tej samej ilości jedzenia przestało wiązać się z obniżeniem negatywnych emocji i poprawą nastroju;
– chciałbym(-abym) przestać spożywać określone produkty.
Pytania dotyczą produktów i potraw, które badana osoba uważa za problematyczne, zazwyczaj są to produkty wysokoprzetworzone.
3. Uzależnienie od substancji a uzależnienie od jedzenia
Jedzenie, szczególnie tłuste czy słodkie, może podobnie jak palenie tytoniu aktywować układ nagrody. Już sam zapach czy widok takiego pokarmu może wywołać nieodpartą chęć jego spożycia. U osób otyłych J.G. Wang i wsp. zaobserwowali mniejszą liczbę receptorów dopaminy D2. Podobnie jest w przypadku osób uzależnionych od kokainy, alkoholu czy nikotyny.
Samo występowanie otyłości nie jest jednak jednoznaczne z uzależnieniem od jedzenia. Z badań K.M. Pursey i wsp. wynika, że problem uzależnienia od jedzenia może dotyczyć ok. 25% osób otyłych oraz 11% osób z masą ciała w normie.
Za występowaniem zjawiska uzależnienia od jedzenia może przemawiać również zwiększona aktywacja określonych obszarów w mózgu w odpowiedzi na produkt jedzony w nadmiarze. A.N. Gerahardt i wsp. w swoim eksperymencie zaobserwowali u uczestników z wyższym wynikiem w skali YFAS większą aktywację określonych obszarów w mózgu po spożyciu mlecznego shake’a o smaku czekoladowym. Badacze twierdzą, że ten wzór aktywacji jest zbieżny ze wzorem charakterystycznym dla uzależnienia od substancji.
Z kolei D. de Ridder i wsp. w grupie osób z wysokim wynikiem w skali YFAS wykazali podobną aktywność EEG mózgu w stanie spoczynku do aktywności osób uzależnionych od alkoholu. U osób z niskim wynikiem w skali YFAS podobieństwa nie zaobserwowano.
Osoby otyłe z wysokim wynikiem w skali YFAS w badaniu J.M. Burmeistera i wsp. wskazywały na trudności w kontroli ilości spożywanego jedzenia w określonych sytuacjach, np. stresowych. Nie każde jedzenie uzależnia, dla każdej osoby produktem problematycznym może być coś innego. Najbardziej uzależniają produkty wysokoprzetworzone.
4. Produkty o potencjale uzależniającym
Nie wszystkie produkty spożywcze mogą stać się uzależniające. E.M. Schulte, N.M. Avena, A.N. Gearhardt poprosili o wypełnienie kwestionariusza YFAS studentów i osoby pracujące zawodowo, łącznie przebadano ponad 500 osób. Dodatkowo zadaniem uczestników było określenie, które produkty z zaprezentowanej listy (35 produktów) były najczęściej przyczyną negatywnych odczuć opisanych w kwestionariuszu. Najczęściej wskazywane były produkty przetworzone, o wysokiej zawartości tłuszczu oraz te o wysokim ładunku glikemicznym.
Produkty o największym potencjale uzależniającym (E.M. Schulte, N.M. Avena, A.N. Gearhardt 2011):
– pizza,
– czekolada,
– frytki,
– lody,
– ciastka,
– ciasta,
– cheeseburger,
– chipsy,
– popcorn,
– muffinki.
Produkty, które mogą być związane z uzależnieniem od jedzenia, to w szczególności produkty wysokoprzetworzone, głównie wzbogacane w procesie produkcji o dodatkową ilość tłuszczu i cukrów prostych. Gotowanie czy inne formy obróbki termicznej produktów naturalnych nie zwiększają potencjału uzależniającego produktu czy potrawy. Produkty wymienione powyżej są smaczne i uznawane przez mózg człowieka za nagrodę, właśnie dlatego ich spożywanie może być powtarzalne. E.M. Schulte, N.M. Avena, A.N. Gearhardt sugerują również, że produkty o wysokim ładunku glikemicznym mogą aktywować układ nagrody w podobny sposób jak substancje uzależniające, a przez to nasilać głód i przyczyniać się do nadkonsumpcji.
Uzależnienie od jedzenia to temat kontrowersyjny, jednak pojawia się coraz więcej badań wskazujących na punkty wspólne uzależnień od substancji i nałogowego jedzenia. Niektórzy badacze optują za sklasyfikowaniem tego zjawiska jako zaburzenia behawioralnego, jednak zdaniem E.L. Gordon i wsp. więcej badań przemawia za podobieństwem do uzależnienia od substancji. Uzależnienie może dotyczyć przede wszystkim pokarmów tłustych i słodkich, publikacje raczej nie wskazują na potencjał uzależniający żywności nieprzetworzonej.
5. Jak poradzić sobie z uzależnieniem od jedzenia
Pierwszym krokiem powinno być zrobienie listy produktów/potraw, które są problematyczne. Można zrezygnować z nich z dnia na dzień lub wprowadzać zmiany stopniowo. Obie te strategie na pewno znajdą swoich zwolenników.
Rezygnacja z dnia na dzień wymaga przygotowań:
– zaplanowania posiłków, które będą spożywane w ciągu dnia. Warto uwzględnić w jadłospisie przede wszystkim te produkty, które dana osoba uznaje za smaczne;
– wybranie miejsca, w którym można zjeść zdrowe, niskoprzetworzone potrawy, jeśli ktoś nie ma ochoty na gotowanie;
– stworzenie listy potencjalnych korzyści, które przyniesie rezygnacja z wysokoprzetworzonej żywności. W chwilach zwątpienia będzie dobrą motywacją.
Rezygnowanie z przyjemności z dnia na dzień nie jest łatwe i większość osób pewnie postanowi stopniowo wprowadzać zmiany. Zamiast od razu wykluczać ulubione produkty z menu, można skupić się na wprowadzaniu do menu coraz większej ilości zdrowego jedzenia. W zależności od jakości stosowanej diety można uwzględniać np. minimum 2 zdrowe posiłki w ciągu dnia lub w każdym z posiłków uwzględniać zdrową żywność. Jeśli ktoś będzie trzymał się tego planu, każdego tygodnia jego jadłospis powinien składać się z coraz mniejszej ilości produktów problematycznych, a większej ilości produktów niskoprzetworzonych i o wysokiej wartości odżywczej. Należy jednak podkreślić, że samodzielne uporanie się z tym problemem nie zawsze jest możliwe. Warto wtedy skorzystać z usług terapeuty lub wziąć udział w terapii grupowej.
Bibliografia
Burmeister J.M. et al., Food addiction in adults seeking weight loss treatment. Implications for psychosocial health and weight loss, „Appetite” 2013, 60(1), 103–110.
de Ridder D. et al., The brain, obesity and addiction: An EEG neuroimaging study, „Scientific Reports” 2016, 6, 34122.
Gearhardt A.N. et al., Neural correlates of food addiction, „Archives of General Psychiatry” 2011, 68(8), 808–816.
Gordon E.L. et al., What Is the Evidence for "Food Addiction?" A Systematic Review, „Nutrients” 2018, 10(4), 477.
Long C.G., Blundell J.E., Finalyson G., A systematic review of the application and correlates of YFAS-diagnosed ‘food addiction’ in humans: Are eating-related ‘addictions’ a cause for concern or empty concepts?, „Obesity Facts” 2015, 8(6), 386–401.
Pursey K.M. et al., The prevalence of food addiction as assessed by the Yale Food Addiction Scale: a systematic review, „Nutrients” 2014, 6(10), 4552–4590.
Schulte E.M., Avena N.M., Gearhardt A.N., Which foods may be addictive? The roles of processing, fat content, and glycemic load, „PLoS One” 2015, 10(2), epub.
Wang G.J. et al., Brain dopamine and obesity, „The Lancet” 2001, 357(9253), 354–357.
Zawertailo L. et al., Food Addiction and Tobacco Use Disorder: Common Liability and Shared Mechanisms, „Nutrients” 2020, 12(12), 3834.
