Dieta planetarna – jak zmiany nawyków żywieniowych wpływają na planetę
Ludzkie zdrowie, produkcja żywności oraz zmiany klimatyczne są ze sobą ściśle powiązane. Próby wyjaśnienia tych zależności podjęła się Komisja EAT-Lancet. Opublikowała ona raport, w którym zaprezentowano zasady diety planetarnej mogącej przyczynić się do poprawy stanu planety oraz zdrowia człowieka. W raporcie poruszono problemy: nadmiernej konsumpcji niezdrowej żywności, utrzymującego się zjawiska głodu na świecie, rosnącego zapotrzebowania na żywność, nadmiernej emisji gazów cieplarnianych czy utraty różnorodności biologicznej. Czy wprowadzenie w życie zasad diety planetarnej może pomóc rozwiązać chociaż część wyżej wymienionych problemów?
SPIS TREŚCI:
1. Czym jest dieta planetarna
2. Cele raportu Komisji EAT-Lancet
3. Wybrane strategie diety planetarnej
4. Główne zasady diety planetarnej
5. Modelowa dieta planetarna uwzględniająca 2500 kcal
6. Najnowsze doniesienia naukowe
7. Podsumowanie
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Czym jest dieta planetarna
Dieta planetarna jest jednym z nowszych sposobów żywienia. Uwzględnia związek między zaleceniami dietetycznymi a stanem środowiska. W raporcie opublikowanym w styczniu 2019 r. przez naukowe czasopismo medyczne „The Lancet” przedstawiono jej podstawowe założenia. Zwrócono uwagę na kwestię zrównoważonej diety, która może przyczynić się do zmniejszenia liczby zgonów na świecie, poprawy stanu zdrowia ludzi oraz rozwiązania problemów środowiskowych związanych z produkcją i konsumpcją żywności.
2. Cele raportu Komisji EAT-Lancet
W skład komisji EAT-Lancet wchodziło 37 światowej sławy naukowców. Opracowali oni raport przedstawiający sposoby produkcji i konsumpcji żywności łączące stan środowiska z ludzkim zdrowiem. Należy zaznaczyć, że dokument nie miał na celu przedstawienia nakazów i zakazów żywieniowych. W raporcie podkreślono, że wskazywanie jednej diety jako ideału żywienia bez redukcji odpadów powstających w czasie produkcji i konsumpcji żywności oraz poprawy wydajności tych procesów jest ogromnym błędem. Jednym z priorytetów uwzględnionych w raporcie jest przejście do 2050 r. na gospodarkę bezemisyjną.
Komisja zwróciła uwagę na to, że nieprzemyślana produkcja jedzenia może wpływać m.in. na zmiany klimatu, zanieczyszczenie wód fosforem i azotem oraz utratę różnorodności biologicznej. Kolejnym problemem poruszonym przez komisję było wykorzystywanie wód na polach uprawnych. Niezrównoważone zarządzanie tym systemem może być przyczyną zubożenia warstwy wodonośnej, erozji i zasolenia gleb, a także utraty siedlisk wodnych.
Komisja EAT-Lancet w raporcie poruszyła także kwestię ograniczenia zużycia wody. Niestety w przyszłości będzie to bardzo trudne do osiągnięcia. Uprawa orzechów oraz roślin strączkowych, czyli alternatywy dla białka zwierzęcego, wymaga dużych nakładów wody, a jej zużycie można zredukować przede wszystkim poprzez zmniejszenie ilości odpadów oraz poprawę wydajności produkcyjnej. Z kolei wybranie jednej diety, np. wegańskiej, mogłoby doprowadzić do nadmiernego wykorzystywania gruntów uprawnych i stosowania nawozów (azot, fosfor), co w konsekwencji będzie skutkowało utratą różnorodności biologicznej. Oznacza to, że wszelkie normy żywienia powinny być odpowiednio przemyślane.
3. Wybrane strategie diety planetarnej
W raporcie Komisji EAT-Lancet zostało podkreślonych kilka ważnych aspektów związanych z dietą. Po pierwsze zachęca się do zmniejszenia ilości spożywanego mięsa (przede wszystkim czerwonego). Komisja podkreśla, że nadmierna konsumpcja tego źródła białka w zachodnich modelach żywienia wpływa na zły stan zdrowia i zwiększa ryzyko wystąpienia nadwagi, otyłości oraz niektórych chorób niezakaźnych. Prognozy wskazują, że przyjęcie jako wzorca diety obfitej w czerwone mięso w połączeniu ze wzrostem gospodarczym może znacznie obciążać nie tylko ludzkie zdrowie, ale i środowisko.
Drugim problemem jest nadmiar spożywanych substancji słodzących, cukru oraz żywności przetworzonej. Komisja nawołuje do znacznego ograniczania tego typu produktów i sugeruje konieczność przeprowadzenia dalszych badań w tym kierunku. Kolejna strategia uwzględnia zwiększenie udziału warzyw, owoców, orzechów i nasion roślin strączkowych w jadłospisie.
Według informacji zawartych w raporcie należy zmniejszyć straty żywności i jej marnotrawstwo, ponieważ obecnie stanowi to poważny problem i wymaga natychmiastowych działań.
4. Główne zasady diety planetarnej
Dieta planetarna graficznie przedstawiana jest jako talerz w połowie wypełniony warzywami, owocami i orzechami, a w drugiej połowie produktami z pełnego ziarna, białkami roślinnymi (głównie strączkami), nienasyconymi tłuszczami roślinnymi, mięsem, nabiałem, niektórymi warzywami skrobiowymi i cukrami dodanymi. Warto zaznaczyć, że jest ona dosyć elastyczna i może być dostosowywana do potrzeb i preferencji żywieniowych oraz tradycji kulturowych jednostki.
W raporcie zasugerowano, że dzienna kaloryczność diety przeciętnego dorosłego człowieka powinna wynosić 2500 kcal. Podkreślono jednak, że wartość ta powinna być obliczana z uwzględnieniem takich parametrów jak wiek, płeć, profil zdrowotny czy aktywność fizyczna. Niezależnie od liczby kilokalorii nadmierna konsumpcja wiąże się z negatywnymi skutkami zarówno zdrowotnymi, jak i środowiskowymi.
Podsumowując – dieta planetarna powinna opierać się w głównej mierze na warzywach, owocach, produktach pełnoziarnistych, orzechach i roślinach strączkowych. Tylko niewielką część dziennej racji pokarmowej powinno stanowić białko pochodzące z nabiału i mięsa. Produkty przetworzone oraz cukier powinny być znacznie ograniczone.
5. Modelowa dieta planetarna uwzględniająca 2500 kcal
Komisja stworzyła przykładowy jadłospis uwzględniający 2500 kcal, w którym wyszczególniono konkretne grupy produktów.
| Grupa produktów | g/dzień (zakres) | kcal/dzień |
| Produkty pełnoziarniste, np. ryż, pszenica, kukurydza i inne | 232 | 811 |
| Warzywa skrobiowe i bulwy, np. ziemniaki, maniok | 50 (0–100) | 39 |
| Warzywa | 300 (200–600) | 78 |
| Owoce | 200 (100–300) | 126 |
| Nabiał, mleko i jego pochodne | 250 (0–500) | 153 |
| Białko: | ||
| – wołowina, jagnięcina, wieprzowina | 14 (0–28) | 30 |
| – drób | 29 (0–58) | 63 |
| – jaja | 13 (0–25) | 19 |
| – ryby | 28 (0–100) | 40 |
| – rośliny strączkowe | 75 (0–100) | 284 |
| Tłuszcze: | ||
| – orzechy | 50 (0–75) | 291 |
| – oleje nienasycone | 40 (20–80) | 354 |
| – oleje nasycone | 11,8 (0–11,8) | 96 |
| Cukier dodany | 31 (0–31) | 120 |
Źródło: Healthy Diets From Sustainable Food Systems. Food, Planet, Health. Summary Report of the EAT-Lancet Commission, eatforum.org/content/uploads/2019/01/EAT-Lancet_Commission_Summary_Report.pdf (19.03.2020).
Z tabeli wynika, że głównymi źródłami kilokalorii w diecie planetarnej powinny być produkty pełnoziarniste, tłuszcze nienasycone, orzechy i strączki. Z kolei ograniczane powinno być mięso – przede wszystkim czerwone (wołowina, wieprzowina, jagnięcina), ale także drób.
Ryby i jaja powinny stanowić tylko niewielkie uzupełnienie codziennego jadłospisu. Najmniejszy udział w diecie powinien przypadać nasyconym olejom. W diecie planetarnej zdecydowanie odradza się spożywania wysokoprzetworzonej żywności oraz białego cukru.
Nadmierne spożywanie substancji słodzących może nieść za sobą negatywne skutki zdrowotne, np. wystąpienie nadwagi, otyłości, zespołu metabolicznego czy chorób zapalnych. Dodatkowo przyczynia się do zmian zachowania, co może przełożyć się na występowanie zaburzeń odżywiania, np. kompulsywnego objadania się. Domingo J.L. i Nadal M. wskazują, że spożywanie czerwonego i wysokoprzetworzonego mięsa może zwiększać ryzyko wystąpienia nowotworów, m.in. jelita grubego. Niepokojące są doniesienia opublikowane w czasopiśmie naukowym „Nutrients” w 2018 r. dotyczące produktów przetworzonych z dodatkiem tłuszczów i substancji słodzących. Badacze twierdzą, że wykazują one duży potencjał uzależniający, co może przekładać się na zwiększone spożycie tych produktów i jednocześnie potęgować ryzyko wystąpienia chorób układu pokarmowego czy nowotworów.
6. Najnowsze doniesienie naukowe
Jednym z zaleceń diety planetarnej jest ograniczenie spożywania czerwonego mięsa. Choć istnieje wiele badań potwierdzających słuszność tej tezy, można znaleźć także artykuły, których autorzy nie zgadzają się z wnioskami Komisji EAT-Lancet.
Jednym z przykładów jest badanie z 2019 r. przeprowadzone przez Leroya F. i Cofnasa N., w którym podkreślono, że zmniejszenie ilości mięsa w diecie nie przynosi aż tak dużych korzyści i pochopne zalecenia mogą wyrządzić szkody fizjologiczne, a zatem i zdrowotne. Dodatkowo Milner J. i Green R. zwrócili uwagę, że wytyczne powinny być zróżnicowane w zależności od rejonów świata. Wyniki przeprowadzonego przez nich badania potwierdzają, że zastąpienie żywności pochodzenia zwierzęcego żywnością roślinną przyniosło korzyści zdrowotne i wpłynęło na obniżenie emisji gazów cieplarnianych, ale tylko w krajach o wysokich dochodach.
Informacje zawarte w raporcie Komisji EAT-Lancet dotyczące zapobiegania przedwczesnym zgonom (ok. 10 milionów) zostały w 2020 r. podważone przez Zagmutta F.J., Pouzou J.G. i Costard S. Ujawnili oni wady założeń i metod zastosowanych podczas szacowania śmiertelności. Uważają, że aby móc opracować wytyczne dietetyczne, konieczne jest dalsze badanie tego zagadnienia.
7. Podsumowanie
Podsumowując, dieta planetarna, jak twierdzą naukowcy, wymaga bardziej szczegółowych badań. Nie można jednak zapominać, że porusza ona bardzo ważne kwestie dotyczące zdrowia człowieka, a także wpływu na środowisko. Zaletą diety planetarnej jest elastyczność. Nie uwzględnia ona rygorystycznych nakazów i zakazów żywieniowych, dlatego można ją traktować jako źródło wskazówek, których stosowanie może nieść korzyści nie tylko dla ludzi, ale także dla planety. Jej założenia pokrywają się z zaleceniami naczelnych instytucji do spraw żywienia (np. IŻŻ) dotyczącymi zwiększania udziału warzyw i owoców w diecie oraz zmniejszania ilości mięsa. Warto zaznaczyć, że raport opublikowany w 2019 r. zyskał swoich zwolenników, ale też całą rzeszę przeciwników i do dziś budzi wiele kontrowersji. Dlatego tak ważne jest szczegółowe sprawdzanie źródeł doniesień naukowych. Pozwoli to uniknąć manipulacji i dezinformacji w kwestiach fundamentalnych dla zdrowia ludzi i stanu planety.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Domingo J.L., Nadal M., Carcinogenicity of consumption of red meat and processed meat: A review of scientific news since the IARC decision, „Food and Chemical Toxicology” 2017, 105, 256–261.
Freeman C.R. et al., Impact of sugar on the body, brain, and behavior, „Frontiers in Bioscience” 2018, 23, 2255–2266.
Garcia D., Galaz V., Daume S., EAT-Lancet vs yes2meat: the digital backlash to the planetary health diet, „The Lancet” 2019, 394(10215), 2153–2154.
Gordon E.L. et al., What Is the Evidence for Food Addiction? A Systematic Review, „Nutrients” 2018, 10(4), epub.
Healthy Diets From Sustainable Food Systems. Food, Planet, Health. Summary Report of the EAT-Lancet Commission, eatforum.org/content/uploads/2019/01/EAT-Lancet_Commission_Summary_Report.pdf (19.03.2020).
Leroy F., Cofnas N., Should dietary guidelines recommend low red meat intake?, „Critical Reviews in Food Science and Nutrition” 2019, epub.
Milner J., Green R., Sustainable diets are context specific but are they realistic?, „The Lancet. Planetary Health” 2018, 2(10), 425–426.
More than a diet, „The Lancet. Planetary Health” 2019, 3(2), 48.
Springmann M. et al., Health and nutritional aspects of sustainable diet strategies and their association with environmental impacts: a global modelling analysis with country-level detail, „The Lancet. Planetary Health” 2018, 2(10), 451–461.
Zagmutt F.J., Pouzou J.G., Costard S., The EAT-Lancet Commission’s Dietary Composition May Not Prevent Noncommunicable Disease Mortality, „Journal of Nutrition” 2020, epub.
